Uzay neredeyse mükemmel bir vakumdur ancak bu vakumun o kadar da katı olmadığı noktaları vardır. Nebula ya da bulutsular, uzayın gazlı ve tozlu kalmış yerleridir diyebiliriz. Hatta yatağınızın altında biriken tozları düşünün, bu tozlar zamanla topak topak olur ve bir bütün olarak hareket ederler. Bu örneği neden mi verdim? Çünkü bulutsulardaki bu topaklanma aslında yıldız sistemlerini oluşturan temellerdir! Tamam, şamatayı bir kenara bırakıp ciddileşelim. Şimdi sizin sorularınıza detaylıca cevap vereyim: Nebula nedir, nasıl oluşur, özellikleri nelerdir, çeşitleri var mı ve daha fazlası!
İçindekiler
Nebula (Bulutsu) Nedir?
Nebula veya bulutsu, uzay boşluğu ile yıldızlar arasındaki yıldızlararası maddenin daha yoğun olduğu bölgelere denir. Bu bölgelerin yoğun olmasının sebebi yüksek miktarda kozmik toz, %90 hidrojen ve geri kalan kısmının ise helyum, oksijen, karbon, neon, nitrojen ve diğer elementlerden oluşması.
Nebula Ne Demek?
Nebula kelimesi, direkt olarak Latinceden alınmıştır ve "sis, buğu, bulut" gibi anlamlara sahiptir. 1600'lü yıllardaki ilk İngilizce kullanımlarında nebula, idrardaki bulanık bir oluşumu ya da gözde görme sorunlarına neden olan bulanık bir leke veya filmi ifade edebilen tıbbi bir terimdi. İlk kez 1700'lerin başında yıldızlararası büyük gaz ve toz bulutlarına isimlendirirken kullanılmıştır.
Aynı zamanda "Nebulous" sıfatı yine nebula ile aynı Latince kökten gelmektedir ve oldukça eskidir, ilk olarak 1300'lü yılların başlarında bulutlu veya sisli ile eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Ancak nebula gibi bu sıfat da 1600'lerin ortalarına kadar astronomik anlamda kullanılmamıştır.
Eğer bir arkadaşınız size "Nebula?" diye soru sorarsa ona "Bulut veya sis, canım benim." deyin. Arkadaşınızın tam alnının ortasında bir soru işareti ortaya çıkarsa bana çok boyutlu e-mail adresimden haber verin lütfen, şimdiden teşekkür ediyorum.
Nebula Nasıl Oluşur?
Bulutsular iki farklı şekilde oluşur: yıldızlararası ortamda var olan parçacıkların yer çekimi nedeniyle bir araya gelmesi veya bir yıldızın ölmesi ile geride kalıntılarını bırakması. Ayrıca yakınlarda yaşanan bir süpernova, yıldızlararası maddeyi rahatsız ederek bir bulutsu oluşmasında da rol oynayabilir. Yıldızlar da ölmenin eşiğine geldiğinde büyüyerek kırmızı deve dönüşür ve dış katmanındaki hidrojen giderek uzay boşluğuna yayılır. Süpernova kalıntıları bir nebulaya dönüşür.
Bulutsu Özellikleri
Uzaydaki gaz ve toz bulutu nebulaların pek çok özelliği bulunur:
Toz, hidrojen ve helyum çoğunluktadır
Yeni yıldızların doğumevidir
Beş farklı türü bulunur
Bazıları parlak bazıları karanlıktır
Farklı gazlar ve elementler nedeniyle çeşitli renkleri bulunur
Birkaç veya birkaç yüz ışık yılı büyüklüğünde olabilirler
Kendi aralarında ve içinde farklı sıcaklıkları olabilir
Çeşitli şekillerde olabilirler
Her şey gibi nebulalar da uzayda hareket eder ve şekil değiştirirler
Radyo dalgaları yayabilirler
Bazıları güçlü kızılötesi radyasyon yayar
Bulutsudan Yıldız Oluşumu
Bir bulutsuda yıldız oluşumu ortalama bir milyon yıl kadar sürer. Bu süreci başlatan genellikle nebulanın yakınından geçen bir kuyruklu yıldız veya yakınlardaki süpernova patlaması olur. Rahatsız edilen gaz ve toz parçacıkları birbirleriyle etkileşime girerek yoğun bir bölge oluşturur ve oraya toplanmaya başlar. Yoğunlaşma bölgesi zamanla kütleçekiminin etkisiyle kendi etrafında dönmeye ve etrafındaki malzemeleri toplamaya başlar. Merkeze malzeme çekildikçe kütle artar ve daha fazla ısınır. Bunun sonucunda merkezde zamanla bir protoyıldız, yani ilkel yıldız oluşur ve kütleçekimi nedeniyle bulutsu dağınık halinden bir diske dönüşür. Yeterince kütleye sahip olan protoyıldız çift yönlü bir akış patlaması gerçekleştirerek oluşumunu tamamlar.
Bulutsu Çeşitleri Nelerdir?
Evrende bulutsu çeşitleri beşe ayrılır:
Gezegenimsi Bulutsu
Salma Bulutsuları
Yansı Bulutsuları
Karanlık Bulutsular
Süpernova Kalıntıları
Şimdi gelelim bu bulutsu çeşitleri nelermiş teker teker ayrıntılı bir şekilde inceleyelim.
Gezegenimsi Bulutsu Nedir?
Gezegenimsi bulutsular, kütlesi yaklaşık 8 Güneş kütlesinden az olan düşük ve orta kütleli yıldızlar için evrimin son aşamalarını temsil eder. Bu yıldızlar, büyük kütle kaybına neden olan radyal titreşimlerle sonuçlanan kabuk yanması ile karakterize edilen bir aşama olan kalın, tozlu, moleküler yıldız çevresi zarflara sahiptir. Ölmekte olan yıldız dış kabuğunu atmış ve saniyede onlarca kilometre hızla genişleyen bir madde kabuğuyla çevrili yoğun sıcak bir yıldız haline gelmiştir.
Gezegensel nebulalar tipik olarak nispeten yüksek yüzey parlaklığına sahip oldukça yuvarlak gök cisimleri olarak görünürler. Adlarını gezegenlere olan yüzeysel benzerliklerinden, yani teleskopla bakıldığında diğer nebula türlerinin kaotik formlarına kıyasla daha sarmal bulutsu şeklinde olurlar.
Gezegenimsi Bulutsu Çeşitleri Örnekleri
Sırayla:
Messier 27
Kelebek Bulutsusu (NGC 6302)
Halka Bulutsusu
Kedi Gözü Bulutsusu
Eskimo Bulutsusu
Salma Bulutsuları Nedir?
Salma veya emisyon bulutsuları, adından da anlaşılacağı gibi, optik dalga boylarında kendi ışıklarını yayan iyonize gaz bulutlarıdır. Kütleleri genellikle 100 ila 10.000 güneş kütlesi arasında değişir ve bu malzeme ışık yılından daha az bir hacimden birkaç yüz ışık yılına kadar yayılabilir. Ortalama sıcaklıkları 10.000 Kelvin civarındadır. Bu tür salma bulutsuları normalde HII bölgesi (H-iki bölgesi olarak telaffuz edilir) olarak adlandırılır, çünkü astronomların nötr hidrojeni HI (H-bir) ve iyonize hidrojeni HII olarak adlandırmaları yaygın bir uygulamadır.
En yaygın emisyon nebulası türlerinden biri, nötr hidrojen atomlarının hakim olduğu yıldızlararası bir gaz bulutunun yakındaki O ve B tipi yıldızlar tarafından iyonize edilmesiyle oluşur. Bu son derece sıcak ve parlak yıldızlar, nötr hidrojen atomlarını hidrojen çekirdeklerine ve elektronlara ayıran çok miktarda yüksek enerjili ultraviyole (UV) foton yayarlar. Bunlar daha sonra tekrar nötr hidrojen oluşturmak üzere yeniden birleşir, ancak bu kez uyarılmış bir durumdadır. Nötr hidrojen atomu en düşük enerji durumuna dönerken, hidrojenin izin verilen enerji durumları arasındaki enerji farklarına eşdeğer dalga boylarında fotonlar yayar.
Salma Bulutsu Çeşitleri Örnekleri
Sırayla:
Orion Bulutsusu (Avcı bulutsusu)
Carina Nebula (Karina bulutsusu)
Eagle nebula (Kartal Bulutsusu)
Rosette Nebula (Rozet Bulutsusu)
Tarantula Bulutsusu
Yansı Bulutsuları Nedir?
Yansı veya yansıma bulutsuları bir yıldızdan gelen ışığın komşu bir toz bulutundan saçılması veya yansımasıyla oluşur. Saçılan ışık hafifçe polarize olur ve aydınlatan yıldızınkine benzer bir spektruma sahiptir, sadece daha mavidir. Son derece parlak bulutsulardır.
Renkteki bu kayma, buluttaki toz taneciklerinin tipik boyutlarının mavi ışığın dalga boyuyla karşılaştırılabilir olmasından kaynaklanır. Sonuç olarak mavi ışık daha uzun, kırmızı dalga boylarından daha etkili bir şekilde saçılır ve bu bulutsular için karakteristik mavi rengi verir.
Yansıma nebulaları genellikle karanlık nebulalardan daha az yoğundur ve aydınlatma kaynağı tarafından belirlenen boyutlara sahiptir. Boyutları toz bulutunun büyüklüğü ile değil, parlaklıklarının tespit noktalarıyla belirlenir.
Yansı Bulutsu Çeşitleri Örnekleri
Sırayla:
Boomerang Nebula (Bumerang bulutsusu)
Hayalet Bulutsusu
Homunculus Bulutsusu
McNeil Bulutsusu
Sh-279
Karanlık Bulutsular Nedir?
Karanlık bulutsu, çok yüksek miktarda toz içeren yıldızlararası yapıdır. Bu durum, gelen tüm optik ışığı saçmalarına ve soğurmalarına olanak tanıyarak onları görünür dalga boylarında tamamen opak hale getirir. Parlak bir salma nebulasının önünde veya yıldızlar açısından çok zengin bir bölgede bulunduklarında en belirgin hallerini alırlar. Atbaşı ve kömür çuvalı bulutsuları güzel karanlık bulutsulara güzel bir örnektir.
Bir karanlık nebulanın içindeki ortalama sıcaklık yaklaşık 10 ila 100 Kelvin arasında değişir. Bir milyon güneş kütlesinden fazla malzeme içerebilen ve 200 parsekten fazla uzanan büyük karanlık nebulalar dev moleküler bulutlar olarak bilinir. Bart damlacığı olarak adlandırılan en küçükleri 3 ışık yılından daha az genişlikte olma eğilimindedir ve 2.000 güneş kütlesinden daha az malzeme içerir.
Karanlık Bulutsu Çeşitleri Örnekleri
Sırayla:
Atbaşı Bulutsusu
Kömür Çuvalı Bulutsusu
Koni Bulutsusu
Yılan Bulutsusu
Pipo Bulutsusu
Süpernova Kalıntıları Nedir?
Süpernova kalıntıları, büyük kütleli yıldızların yeni patlamaları sonucu saniyede yüzlerce, hatta binlerce kilometre hızla genişleyen gaz bulutlarıdır. Eğer bir süpernova kalıntısı birkaç bin yıldan daha gençse, nebuladaki gazın çoğunlukla patlayan yıldız tarafından dışarı atıldığı varsayılabilir. Aksi takdirde, nebula esas olarak daha eski nesnelerin genişleyen kalıntıları tarafından süpürülen yıldızlararası gazdan oluşacaktır.
Süpernova Kalıntıları Örnekleri
Sırayla:
Crab Nebula (Yengeç bulutsusu)
Cassiopeia A
Spaghetti Bulutsusu
LMC N49
Supernova SN 185
Bulutsular Uzayda Hareket Eder Mi?
Evet, bulutsular hem uzayda hem de kendi kendilerine hareket ederler. Ancak bulutsular devasa boyutlarda oldukları için hareketlerini görmek için uzun süre bir gözlem gerekir. Bulutsuların en hızlı hareket eden kısımlarını görmek bile yıllar alabilir.
Bulutsular Hareket Ediyorsa Şekillerini Nasıl Koruyorlar?
Eğer bulutsunun öz çekimi seyrek ve dağınıksa, başka bir gaz ve toz bulutuyla çarpışmadıkları sürece şekillerini değiştirmelerine neden olacak hiçbir kuvvet yoktur.
Eğer bu kadar seyrek değilse ya da başka bir bulutla birleşerek kütleçekiminin etkili olmasını sağlıyorsa, o zaman yavaş yavaş çökecek ve yeni yıldızlar oluşturacaktır.
Uzayda Gözlemlenmiş En Büyük Bulutsu
Bilinen en büyük bulutsu, NGC 262 galaksisini çevreleyen 50 milyar güneş kütlesinde ve 1 milyon ışık yılı uzunluğundaki dairesel buluttur. NGC 262 galaksisi Andromeda takımyıldızında bulunur ve Dünya’dan 287 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunur. Bulutsunun galaksi ile birleşen diğer küçük galaksilerin kalıntıları olduğu ve bazı materyallerinin büyük galaksinin etrafına geniş bir yıldız malzemesi halesi olarak düştüğü düşünülüyor.
Bilinen En Parlak Bulutsu
Karina Nebulası Dünya’dan görülen en parlak nebuladır. Bizden 8.000 ışık yılı uzaklıkta ve 300 ışık yılını aşan genişliği ile devasa bir yıldız oluşum bölgesidir.
Bilinen En Uzak Bulutsu
Dünya’ya en uzak bulutsu, 13,2 milyar ışık yılı uzaklığındaki MACS0416_Y1 isimli karanlık bulutsusudur. Bu nebula, 2018 yılında Dünya’ya 13,28 milyar ışık yılı uzakta olan bir galaksi keşfedilirken bulundu. Keşif için Atacama Büyük Milimetre/Milimetre-altı Dizisi (ALMA) radyo teleskobu kullanıldı.
Dünya’ya En Yakın Bulutsu
Dünya’ya en yakın bulutsu 700 ışık yılı uzaklığındaki Helis nebulasıdır. Gezegenimsi bulutsu olan Helis’in “Tanrı’nın Gözü” lakabı da bulunuyor. Kova takımyıldızında bulunur ve 5,74 ışık yılı uzunluğundadır.
Bu blogumun sonuna geldiğimize göre nebula nedir, nebula yıldız oluşumu nasıl olur ya da bir nebula nasıl oluşur, nebula ne demek, nebula çeşitleri nelerdir, ve elbette nebula ne demek sizin için en iyi şekilde şekilde açıklamaya çalıştım. Bir diğer yazıda görüşmek üzere, ben dönene kadar uzayda kaybolmayın!