Evreni bir şehir olarak düşünürsek evrendeki galaksiler de şehirdeki mahallelerdir. Yıldızlar, gezegenler, kara delikler, ve diğer gök cisimleri ise mahallenin sakinleri. İşte size hiçbir yerde bulamayacağınız bir galaksi tanımı yaptım. Şimdi biraz daha ciddileşmek ve sizlere ayrıntılı galaksi tanımı yapmak istiyorum. Hadi galaksi nedir ve galaksiler nasıl oluşurlar, nasıl ölürler ve galaksi çeşitleri nelerdir bütün ayrıntılarıyla inceleyelim!
İçindekiler
Galaksi Nedir?
İlk olarak galaksi ne demek onu öğrenelim. Galaksi veya gök ada; gaz, toz, kara delikler, sayısız güneş sistemi, milyarlarca yıldız ve trilyonlarca gezegenden oluşan, kütleçekimi sayesinde bir arada olan devasa uzay yapısıdır. Bu yapı genellikle eliptik veya sarmal şekilde olur ve milyarlarca yıl varlığını koruyabilir.
Galaksi nedir sorusuna tek cümlelik cevap: Uzaydaki cisimleri bünyesinde bulunduran ve tam merkezinde büyük kütleli kara delik bulunan devasa bir yapı.
Galaksilerin Özellikleri
Galaksiler hakkında bilgilerimizi listeyecek olursak:
Bildiğimiz bütün gök cisimlerini bulunduran evren kümeleridir.
Spiral, eliptik, merceksi ve düzensiz olarak dört ana tipi vardır.
Merkezlerinde devasa bir kara delik bulunur.
Evrendeki bütün galaksiler Büyük Çekici’ye doğru çekilir.
Yeni yıldızlar doğurmaya devam eden galaksiler yaşamaya devam eder.
Bazı galaksilerden galaktik rüzgarlar yayılır, bu rüzgar galaksinin ömrünü uzatır.
Büyük galaksiler, küçük galaksileri çarpışma sonucunda kendisine katar.
Aynı boyuttaki iki galaksinin çarpışması sonucunda ortaya daha büyük bir galaksi çıkar.
Galaksilerin Merkezinde Ne Var?
Hiç bir galaksi fotoğrafı açıp baktınız mı? Tüm galaksilerin merkezlerinde bir parlaklık vardır ve bu parlaklık sizi “Peki galaksinin merkezinde ne var?” sorusunu sordurmuştur. Galaksilerin merkezinde büyük kütleli bir kara delik bulunur. Bu süper kütleli kara deliklerin, zincirleme yıldız çarpışmaları ile oluşan ve birleşen orta kütleli kara deliklerin birleşimi oldukları düşünülüyor. Bir diğer teori ise milyarlarca yıl boyunca yıldız yutarak büyüyen bir kara deliğin zamanla galaksinin merkezi haline gelmesi veya “kayması”.
Kara Delikler Galaksilerin Oluşumunda Etken Bir Role Sahip Mi?
Ortaya atılan bir teori, ilk kara deliklerin oluştuğunu ve oluşacak galaksi kümesini çevresine topladığını savunuyor. Ancak kara deliklerin galaksi oluşumundaki önemi hala kesin olarak bilinmiyor. Bazı bilim insanları süper kütleli kara deliklerin çok fazla gazın yıldızlara çökmesini engelleyerek veya çevrelerini şekillendiren enerji jetleri püskürterek galaksilerin büyümesinde rol oynadığını öne sürüyor.
Galaksideki Her Şey Merkezdeki Kara Deliğin Etrafında Mı Döner?
Bir galaksinin merkezinde süper kütleli kara delik olması, bize her şeyin onun etrafında döndüğü kanısına vardırabilir ancak bu yanlıştır. Galaksideki her şey, merkezdeki toplam kütlenin etrafında döner. Örneğin Samanyolu Galaksisi’nin merkezin birkaç milyar Güneş olduğu biliniyor ve bu gök cisimlerinin merkezdeki kütleye büyük bir katkısı var.
Bir Galaksinin Merkezindeki Kara Delik Aniden Yok Olursa Ne Olur?
Genel olarak çok büyük bir etkisi olmaz çünkü galaksilerin merkezindeki tek kütle kara delikler değildir. Ancak kara deliğe yakın yıldızların ve gaz bulutlarının yörüngesi kayarak iç dairede yıldız çarpışmalarına ve süpernovalara neden olabilir. Ayrıca, bir süper kütleli kara delikten bahsettiğimiz için yığılma diskinin dağılmasını da hesaba katmamız lazım. Artık yığılma diskini tutacak bir kütleçekim olmadığı için bu disk dağılır ve galaksiye akıl almaz boyutta bir radyasyon yayılır. Bunun sonucunda galaksi daha parlak olur.
Tüm bunların dışında, kara deliğin yok olmasının uzun vadeli etkileri merkezdeki kütlenin yüzdelik ne kadarını oluşturduğuna göre değişir.
Galaksilerin Merkezindeki Kara Delik Galaksiyi Neden Yutmuyor?
Bunun cevabı çok basit: Kara delikler, bir şeyleri içlerine çekmek konusunda sanıldığı kadar başarılı değiller. Küçük bir kara deliğin yarı çapı küçük olacağı için olay olay ufkunun yakınından geçen bir gök cismi direkt parçalara ayrılır çünkü gelgit güçleri çok büyüktür. Şimdi galaksinin merkezinde olan ve çapı 24 milyon km olan bir kara delik düşünün. Bir kara deliğin olay ufku (çapı) ne kadar genişse gelgit çekimi o kadar azalır ve yakınından geçen cisimleri parçalara ayırmaktan ziyade bir çekim uygular. Kütlesi yeterince büyük olan bir yıldız bu çekime direnir ve yutulmaktansa kara deliği merkez alarak onun etrafında dönmeye başlar. Bu nedenle galaksilerin merkezindeki kara delikler bir yok edicilikten çok bir çekim merkezi rolü oynarlar.
Galaksiler Hareket Halinde Mi?
Büyük Çekici ve Samanyolu'nun konumu
Samanyolu Galaksisi de dahil gözlemlenebilir evrendeki diğer galaksiler bir şeyin etrafında dönmektense bir noktaya doğru çekiliyor. Bu fenomene “Büyük Çekici” diyoruz. Ne yazık ki Büyük Çekici’yi direkt olarak gözlemleyemiyoruz çünkü gökyüzünde Kaçınma Bölgesi yönünde yer alıyor. Bu bölgeyi gözlemleyememizin sebebi, Samanyolu Galaksisi’nin o noktasında çok sayıda yıldız, gaz ve toz olması ve görüşü engellemesi.
Evrende Kaç Galaksi Var?
Gözlemlenebilir evrendeki galaksi sayısı ortalama 200 milyarla 2 trilyondur (200.000.000.000 - 2.000.000.000.000). Bilim insanları, 200 milyar tahmini için evrenin küçük bölümlerini gözlemlediler ve bu bölümlerdeki galaksileri saydılar. Yapılan bu sayma yöntemi, evrendeki bilinen galaksiler için alt sınır oldu. 2 trilyon tahmini ise Hubble Uzay Teleskobu’ndan alınan görüntülerin 3 boyutlu dönüşümlerine ve yeni matematiksel modellerden geliyor. Ayrıca, evrenin sonsuz olduğu teorisini kabul edersek evrendeki galaksi sayısı otomatik olarak sonsuza çıkar.
Bir Galaksi Nasıl Oluşur?
Büyük patlamadan sonraki ilk anlarda evrende dalgalar oluştu. Bir dalga yeterince büyüdüğünde, sonunda kendi yer çekimine çökerek karanlık haleyi yarattı. Karanlık haleyi galaksilerin tomurcuklanması için bir toprak gibi düşünebilirsiniz. Dalgaların çökmesi maddeyi bir araya getirerek neredeyse boş boşlukları çevreleyen bir galaksi iplikçiği (kozmik ağ) oluşturdu. Kozmik ağları da galaksilerin tabanları olarak da düşünebilirsiniz. Galaksiler, bu ağ boyunca oluşur ve ağın kesiştiği yerlerde kümeler halinde birikir. Birikim bir bulut şeklinde olur ve buluttaki malzemeler yer çekimi nedeniyle merkeze doğru çökmeye başlar. Çökmenin etkisiyle gaz bulutları sıkışır ve yeni yıldızlar oluşur. Hala merkeze çökmeye devam eden galaksi daha hızlı dönmeye ve büzülmeye başlar. Büzülme nedeniyle galaksinin dönmesi hızlanır ve bulutsu yapı bir diske dönüşür. Bu sırada yıldızlar evrimleşmeye ve çevrelerindeki malzemeleri yutarak galaksinin genel hatlarını ortaya çıkarmaya başlar. Zamanla galaksi kendi düzenini oturtur ve ölene kadar yeni yıldızlar oluşturmaya devam eder.
Bir Galaksinin Oluşması Ne Kadar Sürer?
Bir galaksinin oluşması için en az yüzlerce milyon yıl gerekli. Çünkü GN-z11 galaksisi Büyük Patlama’dan 400 milyon sonra oluştuğunu biliyoruz.
Evrende Yeni Galaksiler Oluşmaya Devam Ediyor Mu?
Evet. Evrendeki galaksiler çarpışarak yeni galaksiler oluşmaya devam ediyor.
Galaksiler Rastgele Mi Oluşur?
Hayır, evrendeki galaksilerin konumları rastgele değildir. Karanlık madde halesinin varlığı onlara birer konum atamıştır. Bu hale ile her galaksi uzayda olması gereken konumda oluşmuştur. Çarpışma sonucu ortaya çıkan galaksiler de aynı şekilde yer çekimi yasalarına göre hareket eder. Yani evrende hiçbir şey rastgele oluşmamıştır, her şey bir zincire bağlıdır.
Galaksiler Nasıl Ölür?
Galaksiler, yeni yıldız oluşturmadıkları ve mevcut yıldızları da yaşam sürelerini doldurmaya başlayınca ölmeye başlar. Zaman içinde galaksilerin gaz ve tozları tükenir. Gaz olmayan ortamda yeni yıldızların oluşması için gerekli materyaller bulunmaz ve galaksi artık “menapoza” girer, yani yeni yıldız oluşturmak için gerekli koşulları sağlayamaz. Eski yıldızlar da yaşam sürelerini tamamladıktan sonra galaksinin sönme vakti yakındır.
Galaksi Kümeleri Kaç Gök Cisminden Oluşur?
Çapı 100.000 ışık yılı ile ortalama bir gök ada olan Samanyolu Galaksisi’nden yola çıkarak, bir galakside yaklaşık 100 ila 400 milyar yıldız, 800 milyar ila 3,2 trilyon gezegen, 800 milyar ila 1 trilyon uydu, 100 milyon kara delik bulunur. Elbette bu rakamlar Samanyolu Galaksisi için tahmin edilenler. Daha büyük galaksilerde daha fazla gök cismi olabileceği kesin.
Galaksi Sınıflandırmaları
Amerikan astronom Edwin Hubble, evrendeki galaksi çeşitleri çok fazla olduğu için 1925’te galaksileri daha rahat ayırmak için bir düzen geliştirdi ve bu sınıflandırmaya “Hubble düzeni” denildi. Aslında, galaksileri ayırt etmek için pek çok şema bulunur ancak Hubble düzeni daha basit olduğu için onu ana şema olarak kabul ederiz. Hubble düzenine göre üç ana galaksi tipi vardır: Eliptik, sarmal ve merceksi.
Fransız astronom Gérard de Vaucouleurs, Hubble düzeninin eksik olduğunu ve bazı gök adaları sınıflandırmak için yer olmadığını savunarak 1959’da De Vaucouleurs sistemini oluşturdu. Ortaya çıkan yeni şema, Hubble düzenine bir takviye olarak geldi ve üç ana galaksi sınıfına yeni bir kategori eklendi: Düzensiz galaksiler.
Hubble ve De Vaucouleurs’un Galaksi Sınıflandırması
Edwin Hubble ve De Vaucouleurs'un şemalarının birleşik hali /Kaynak
E0 - E7 Galaksiler
Eliptik galaksiler için kullanılır. E0 bir galaksi tam dairesel bir yapıda olur ve zamanla uzayıp darlaşmaya başlayarak en son E7 sınıfına varır.
S0 Galaksiler
Merceksi galaksiler için kullanılır. Eliptik ve spiral galaksilerin arasında bulunan, bir orta sınıf galaksi olarak düşünülebilir. Büyük bir disk halindelerdir ancak spiral kolları yoktur.
SAa-m Galaksiler
Herhangi bir çubuğa sahip olmayan sarmal galaksiler için kullanılır. Sondaki a, b, c, d ve m harfi, galaksi kollarının yoğunluğu ve merkezdeki sönüklük için ayrıca belirtilir. M harfi şekli tamamen bozulmuş ve şişkinliğini kaybetmiş SA galaksileri için kullanılır.
SABa-m Galaksiler
De Vaucouleurs’un eklediği ara galaksi sınıfı: zayıf çubukları olan sarmal galaksilerdir. Sondaki a, b, c, d ve m harfi, galaksi kollarının yoğunluğu ve merkezdeki sönüklük için ayrıca belirtilir. M harfi şekli tamamen bozulmuş ve şişkinliğini kaybetmiş SAB galaksileri için kullanılır.
SBa-m Galaksiler
Çubuklu galaksiler için kullanır. Sondaki a, b, c, d ve m harfi, galaksi kollarının yoğunluğu ve merkezdeki sönüklük için ayrıca belirtilir. M harfi şekli tamamen bozulmuş ve şişkinliğini kaybetmiş SAB galaksileri için kullanılır.
m Galaksiler
m Sınıfı galaksilerin çoğu aslında Hubble düzenindeki Irr I galaksileridir. Biçimlerini kaybetmiş, düzensiz galaksiler için kullanılır. Ayrıca De Vaucouleurs’un eklediği dördüncü ana galaksi sınıfıdır.
dSph Galaksiler
De Vaucouleurs’un Hubble şemasına eklediği son sınıf. Cüce küresel galaksiler için kullanılır. Çok az toz ve yaşlı bir yıldız popülasyonuna sahip küçük, düşük parlaklığa sahip galaksileri belirtir.
Galaksi Çeşitleri
Şimdi gelelim “galaksi çeşitleri nelerdir?” sorusuna. Galaksi çeşitleri, gök adanın şekli ve özelliğine göre ayrılır. Bilmeniz gereken bütün galaksi türleri:
Sarmal Galaksi
Çubuklu Sarmal Galaksi
Halkalı Galaksi
Merceksi Galaksi
Eliptik Galaksi
Cüce Galaksi
Düzensiz Galaksi
Yıldız Patlama Galaksisi
Aşırı Dağınık Galaksi
Sarmal Galaksi
Sarmal galaksiler veya sarmal gök adalar, adından da anlayacağınız gibi tekerlek benzeri bir şekilde olan yapılardır. SA veya SAB sınıfında yer alırlar. Sarmal galaksiler evrendeki galaksilerin %60’ını oluştururlar ve genellikle düşük yoğunluğu olan bölgelerde oluşurlar. İsimlerini spiral kollarından alırlar. Bu kollar uzaktan bakıldığında gaz bulutu gibi görülse de yakınlaştırıldığında sayısız yıldızlar ve gezegenler içerir. Sarmal galaksilerin kolları merkezdeki kütleçekimine uzaklıktan oluşur. Merkeze yakın olan materyaller yer çekimi nedeniyle daha hızlı dönerken uzaktakiler bu çekimden daha az etkilenerek hem daha yavaş hem de daha uzun sürede dönerler.
Sarmal Galaksi Örnekleri
Girdap Gök Adası (Messier 51a, M51a, veya NGC 5194)
Fırıldak Galaksisi (Messier 101 veya NGC 5457)
Üçgen Galaksisi (Messier 33, Triangulum Galaksisi veya NGC 598)
Bode Gök Adası (Messier 81, M81 veya NGC 3031)
Siyah Göz Gök Adası (Uyuyan güzel gök adası, Messier 64, M64, veya NGC 4826)
Çubuklu Sarmal Galaksi
Merkezi çubuk şeklinde olan gök adalardır. SB sınıfı galaksilerdir. Çubuklar, sarmal galaksilerin %66’sında bulunur ve galaksinin yıldız ile gaz dağılımını, böylelikle spiral kolları da etkiler. Çubuklu sarmal galaksiler özellikle spiral kollarının açıklığına göre sınıflandırılır.
Çubuklu Sarmal Galaksi Örnekleri
Samanyolu Galaksisi
Andromeda Galaksisi (Messier 31, M31 veya NGC 224)
NGC 2787
NGC 4314
Messier 58
Halkalı Galaksi
Halkalı galaksiler, merkezi kısmen parlak olan ve yüzeğe benzeyen şekildeki galaksilere denir. Bu galaksiler, yüksek kütleli ve genç mavi yıldızlardan oluşur. Bazı astronomlar halka galaksilerin daha küçük bir galaksinin daha büyük bir galaksinin merkezinden geçmesiyle oluştuğuna inanır. Diğer gök bilimciler, bazı galaksilerin etrafında dış yığılma gerçekleştiğinde halkalar oluştuğunu düşünür.
Halkalı Galaksi Örnekleri
Hoag Cismi
Araba Tekeri Galaksisi
Lindsay-Shapley Halkası
Mayall Nesnesi
NGC 1433 (PGC 13586)
Merceksi Galaksi
Merceksi galaksiler, spiral ile eliptik sınıfları arasındaki S0 sınıfı galaksilerdir. Büyük ölçekte bir diskleri vardır ancak henüz spiral kolları yoktur. Yıldızlararası maddelerinin çoğunu tüketmiş veya kaybetmiş ve bu nedenle devam eden çok az yıldız oluşumuna sahip disk galaksileridir. Yani çoğunlukla yaşlanan yıldızlara ev sahipliği yaparlar.
Merceksi Galaksi Örnekleri
Araba Tekeri Galaksisi
NGC 6861
NGC 4111
NGC 5308
Eliptik Galaksi
Eliptik galaksiler, pürüsüz ve neredeyse özelliksiz bir görüntüye sahiptir. E sınıfı galaksilerdir. Eliptik galaksilerin çoğu yaşlı, düşük kütleli yıldızlardan oluşur ve seyrek bir yıldızlararası ortama sahiptir. Galaksi kümelerin merkezlerine daha yakın bulunurlar. Genel olarak evrendeki galaksilere kıyasla daha az bulunurlar. Boyutları on milyonlarca yıldız içeren cüce eliptiklerden, galaksi kümelerine hakim olan yüz trilyondan fazla yıldız içeren süper devlere kadar değişir. Çoğu eliptik galaksinin spiral galaksilerin çarpışması ve birleşmesi sonucunda oluştukları düşünülür.
Eliptik galaksilerin yıldız oluşum aktiviteleri genellikle minimaldir ancak başka bir galaksi ile birleşirken kısa süreliğine yıldız oluşturma evresine girebilirler. Eliptik galaksilerin içinde bulunan yıldızlar ortalama olarak spiral galaksilerde bulunan yıldızlardan çok daha yaşlıdır.
Eliptik Galaksilere Örnek
Hercules A
Maffei 1
ESO 383-76 (ESO 383-G 076)
Messier 49
Messier 59
Cüce Galaksi
Cüce galaksiler, 1000 ila birkaç milyar yıldızdan oluşmuş küçük galaksilerdir. dSph sınıfı galaksilerdir. Cüce galaksilerin oluşum ve faaliyetlerinin daha büyük galaksilerle olan etkileşimlerden büyük ölçüde etkilendiği düşünülmektedir. Küçük boyutları nedeniyle cüce galaksilerin komşu spiral galaksilere doğru çekildikleri ve parçalandıkları, bunun da yıldız akıntılarına ve galaksi birleşmesine yol açtığı biliniyor. Cüce galaksilerin büyük galaksiler oluşurken yer çekimimi nedeniyle ya da galaksi çarpışmaları nedeniyle galaksilerden kopan parçaların akımı sonucunda oluştukları düşünülür.
Cüce Galaksi Örnekleri
Aquarius Cüce Galaksisi
Phoenix Cüce Galaksisi
Sextans A
Hen 2-10
I Zwicky 18
Düzensiz Galaksi
Düzensiz galaksiler, sarmal veya eliptik galaksilere kıyasla spesifik bir şekilde olmayan gök adalardır. Hubble düzeninde Irr I, De Vaucouleurs’un şemasında ise m sınıfı galaksilerdir. Diğer galaksilere kıyasla küçük olmalarına rağmen evrendeki galaksilerin dörtte birini oluşturduları düşünülür. Küçük olmalı nedeniyle de çevresel etkenlere karşı daha hassastırlar. Hatta, bazı düzensiz gezegenlerin önceden sarmal veya eliptik galaksiler olduğu, ancak dışarıdan gelen düzensiz bir çekim kuvveti nedeniyle deforme olduğu da biliniyor.
Düzensiz Galaksi Örnekleri
PGC 16389
IC 4710
IC 3583
IC 559
Yıldız Patlama Galaksisi
Yıldız patlaması galaksileri, diğer galaksilerin çoğunda gözlemlenen yıldız oluşum oranına kıyasla olağanüstü yüksek oranda yıldız oluşturan galaksilerdir. Örneğin, Samanyolu galaksisinin yıldız oluşum hızı yaklaşık 3 M/yıl iken, yıldız patlaması galaksileri 100 M/yıl veya daha fazla bir hıza sahip olabilir. Bir yıldız patlaması galaksisinde yıldız oluşum hızı o kadar büyüktür ki gaz rezervuarlarının tamamı galaksinin yaşından çok daha kısa bir zaman tükenir. Bu nedenle bir galaksinin yıldız patlaması yaşaması bir aşamadır ve galaksinin kısa bir dönemini kaplar.
Yıldız patlaması galaksilerinin çoğu bir birleşmenin ya da başka bir galaksiyle yakın karşılaşmanın ortasındadır. İki galaksi yakınlaştığında malzemeler merkeze doğru zorla çekilmeye başlar. Çekilme nedeniyle aşırı bir ortam bulunur çünkü ortamdaki gaz çok yoğundur. Sonuç olarak devasa kütleli, çok sıcak ve parlak yıldızlar oluşur. Yıldız patlama galaksiler doğal olarak bize galaksilerin evrimini ve oluşum süreçleri hakkında bilgi sağlar.
Yıldız Patlama Galaksi Örnekleri
Anten Galaksileri (NGC 4038 ve NGC 4039)
Baby Boom Gök Adası
Heykeltıraş Galaksisi
Messier 82 (NGC 3034 veya Cigar Galaksisi PGC 28655)
Centaurus A (NGC 5128 veya Caldwell 77)
Aşırı Dağınık Galaksi
Aşırı dağınık galaksiler, parlaklığı son derece düşük olan gök adalardır. Parlaklıklarının düşük olmalarının sebebi, yıldız oluşturan gazların seyrekliğinden gelir. Bu da bize galaksideki yıldızların aslında çok yaşlı olduğu sonucuna götürür. Ayrıca, 2018’de yapılan keşiflere göre aşırı dağınık galaksiler karanlık maddenin en uç hallerini içerir. Bazıları tamamen karanlık maddeden oluşabilir ve gözlemlenebilir yıldızları %1 kadar az olabilir.
Aşırı Dağınık Galaksi Örnekleri
NGC 1052-DF2
Dragonfly 44
İki Galaksi Çarpışırsa Ne Olur?
İki veya daha fazla galaksinin çarpışması; galaksilerin büyüklüğü, hızları, kompozisyonları ve çarpışma açılarına göre farklılık gösterir. Galaksi birleşmelerinin sonucunda bir galaksi yutulabilir, ortaya daha büyük ve farklı bir galaksi çıkabilir. Ayrıca galaksiler çarpışırken bulundurdukları malzeme miktarına bağlı olarak yıldız patlaması galaksi evresine girerler.
Galaksiler çarpışmalarının sınıflandırılması:
İkili Birleşme
İki galaksinin birleşmesidir.
Çoğul Birleşme
Üç veya daha fazla galaksinin birleşmesidir.
Küçük Birleşme
Çarpışacak galaksilerden birinin daha küçük olması ve daha büyük olan galaksi tarafından yutulması.
Büyük Birleşme
Boyutları birbirine yakın olan iki galaksinin birleşmesi. Eğer uygun açı ve hızda çarpışırlarsa eliptik bir galaksi ortaya çıkar.
Islak Birleşme
Mavi, yani gaz bakımından zengin galaksilerin birleşmesidir. Disk galaksileri eliptik galaksiye dönüştürür ve kuasar tetikler.
Kuru Birleşme
Kırmızı, yani gaz bakımından fakir galaksilerin birleşmesidir. Birleşme sonucunda ortaya yıldız patlama evresi olmaz ancak yıldız kütlesi büyük oranda artar.
Nemli Birleşme
Gaz oranları yakın olan iki galaksinin birleşmesidir.
Karışık Birleşme
Gaz oranı az ve çok olan kırmızı ve mavi galaksilerin birleşmesidir.
Galaksiler Nasıl Gözlemlenir?
Galaksilerin gözlemlenmesi, elektromanyetik spektrumun farklı bölümlerinde veri toplamak için çeşitli araçların ve tekniklerin kullanılmasını içeren çok yönlü bir süreçtir. Bu kapsamlı yaklaşım, gök bilimcilerin evrendeki galaksilerin özellikleri, yapıları ve evrimi hakkında daha derin bir anlayış kazanmalarını sağlar.
Galaksileri gözlemlemek için kullanılan başlıca yöntem ve araçlar:
Optik Teleskoplar
Radyo Teleskopları
Kızılötesi Teleskoplar
X-ışını Teleskopları
Ultraviyole Teleskoplar
Uzay Teleskopları
Spektroskopi
Radyo İnterferometrisi
Kütleçekimsel Mercekleme
Bilgisayar Simülasyonları
Çoklu Dalga Boyu Araştırmaları
Adaptif Optik
Galaksi Redshift
Güneş Sistemi Sondaları
Milimetre Altı Astronomi
İntegral Alan Spektroskopisi
Zaman Alanı Astronomisi
Çok Uzun Baz Enterferometrisi (VLBI)
Optik Teleskoplar
Optik teleskoplar galaksileri gözlemlemek için belki de en iyi bilinen araçlardır. Görünür ışık kullanırlar ve galaksilerin şekillerini, renklerini ve ayrıntılarını ortaya çıkarabilirler. Bu teleskoplar küçük amatör teleskoplardan büyük profesyonel gözlemevlerine kadar çeşitli boyutlarda olabilir.
Radyo Teleskopları
Radyo teleskoplar galaksiler tarafından yayılan radyo dalgalarını tespit eder. Radyo dalgaları, soğuk gaz, toz ve kozmik mikrodalga arka plan radyasyonu gibi optik spektrumda görülemeyen gök cisimleri hakkında bilgi sağlar.
Kızılötesi Teleskoplar
Kızılötesi teleskoplar, galaksiler tarafından yayılan ısı veya termal radyasyonu gözlemlemek için tasarlanmıştır. Bu, gök bilimcilerin galaksilerin tozlu bölgeleri gibi soğuk nesneleri incelemelerine yardımcı olur ve toz bulutları tarafından gizlenen nesnelerin gözlemlenmesini sağlar.
X-Işını Teleskopları
X-ışını teleskopları, galaksi kümelerindeki sıcak gaz ve süper kütleli kara delikler tarafından yayılan yüksek enerjili X-ışınlarını gözlemlemek için kullanılır. Bu gözlemler galaksilerdeki aşırı koşullar hakkında bilgi sağlar.
Ultraviyole Teleskoplar
Morötesi teleskoplar, galaksiler tarafından yayılan morötesi radyasyonu incelemek için kullanılır. Bu gözlemler gök bilimcilerin yıldızların yaşam döngülerini ve galaksilerde meydana gelen süreçleri anlamalarına yardımcı olur.
Uzay Teleskopları
Hubble Uzay Teleskobu veya James Webb Uzay Teleskobu gibi uzaydaki teleskopları, ışığı bozabilen ve emebilen Dünya atmosferinin üzerinde olmanın benzersiz bir avantajını sunar. Uzay teleskopları galaksilerin en detaylı ve çarpıcı görüntülerini yakalayabilir.
Spektroskopi
Spektroskopi, ışığı kendi bileşenlerine ayırmak için kullanılan bir tekniktir ve gök bilimcilerin bir galaksinin bileşimini, sıcaklığını, yoğunluğunu ve hareketini belirlemelerine olanak tanır. Spektroskopik gözlemler galaksilerin yapısı ve dinamikleri hakkında bilgi sağlar.
Radyo İnterferometrisi
Radyo interferometrisi, yüksek çözünürlüklü görüntüler oluşturmak için birden fazla radyo teleskopundan gelen verileri birleştirir. Bu teknik özellikle galaksilerden ve onların merkezi süper kütleli kara deliklerinden gelen radyo emisyonlarını incelemek için kullanışlıdır.
Yerçekimsel Mercekleme
Kütleçekimsel mercekleme, bir galaksi kümesi gibi büyük bir nesnenin kütleçekim alanının arka plandaki galaksilerden gelen ışığı büküp büyüttüğünde meydana gelir. Bu etki, gözlemlenemeyecek kadar sönük olan uzak galaksileri incelemek için kullanılır.
Bilgisayar Simülasyonları
Bilgisayar simülasyonları galaksi oluşumunu ve evrimini anlamak için önemli bir araçtır. Araştırmacılar, galaksileri kozmik zaman içinde şekillendiren süreçleri simüle etmek için karmaşık modeller kullanırlar.
Çoklu Dalga Boyu Araştırmaları
Sloan Dijital Gökyüzü Araştırması (SDSS) ve Pan-STARRS projesi gibi büyük ölçekli araştırmalar, aynı anda birden fazla dalga boyunda veri toplar. Bu araştırmalar galaksilerin dağılımı ve özellikleri hakkında kapsamlı bilgi sağlar.
Uyarlanabilir Optik
Uyarlanabilir optik, Dünya atmosferinin bulanıklaştırıcı etkilerini düzeltmek için yer tabanlı teleskoplarda kullanılan bir teknolojidir. Astronomların galaksilerin ve diğer astronomik nesnelerin daha keskin görüntülerini elde etmelerini sağlar.
Galaksi Kırmızıya Kayması
Bir galaksinin ışığının kırmızıya kaymasını ölçmek, mesafesini ve hızını belirlemek için kullanılan bir tekniktir. Kırmızıya kayma, evrenin genişlemesini ve içindeki galaksilerin hareketini incelemek için kullanılır.
Güneş Sistemi Sondaları
Voyager sondaları ve New Horizons gibi güneş sistemimizdeki nesneleri incelemek için tasarlanan uzay aracı görevleri, yolculukları sırasında uzak galaksiler hakkında da veri yakar.
Milimetre-altı Astronomi
Milimetre-altı teleskoplar, yeni yıldızların oluştuğu bölgelerdeki soğuk gaz ve tozu incelemek için milimetre-altı dalga boyu aralığındaki galaksileri gözlemler.
İntegral Alan Spektroskopisi
Bu teknik, galaksilerin 2 boyutlu spektrumlarını sağlayarak gök bilimcilerin farklı elementlerin uzamsal dağılımını ve bir galaksi içindeki yıldızların ve gazın hızını incelemelerine olanak tanır.
Zaman Alanı Astronomisi
Galaksileri zaman içinde gözlemlemek, gök adaların dinamik davranışlarını anlamamıza olanak sağlar. Süpernovalar ve gama ışını patlamaları gibi olayları izlemeye adanmış teleskoplar ve araçlar bu alana katkıda bulunur.
Çok Uzun Baz Enterferometrisi (VLBI)
VLBI, son derece yüksek çözünürlüklü görüntüler oluşturmak için dünyanın dört bir yanındaki radyo teleskoplarından gelen verileri birleştirir. Galaksi konumlarının hassas ölçümleri ve aktif galaktik çekirdekleri incelemek için kullanılır.
Galaksiler Bulutsulardan Nasıl Ayırt Edilir?
Galaksiler ve nebulalar (bulutsular) arasındaki temel fark, temel yapılarının yanı sıra boyutlarındaki aşırı farktır. Bir nebula, genellikle onlarca ila yüzlerce ışık yılı genişliğinde bir toz ve gaz bulutudur. Bir galaksi genellikle binlerce ila yüz binlerce ışık yılı genişliği ile çok büyüktür. Ayrıca bir galaksi milyarlarca yıldızın bir merkez etrafında döndüğü bir yapıdır. Nebulalar ise gaz ve tozla dolu bir uzay bölgesidir.
Galaksi Renkleri ve Önemi
Temsili görsellerdir
Galaksiler iki ana renge ayrılır: mavi ve kırmızı. Bu iki renk, bize galaksilerin özellikleri hakkında bilgi verir. Mavi galaksilerin parlaklığı, kütlesi ve sıcaklığı yüksektir çünkü aktif olarak yeni yıldız oluşturmaya devam ederler.
Kırmızı galaksilerin ise parlaklığı, klütlesi ve sıcaklığı daha azdır çünkü aktif olarak yıldız oluşturmazlar. “Peki galaksilerin kızıla kayması neyin habercisidir?” diye soracak olursanız, bu durum o galaksinin artık yaşamının sonlarına geldiğini gösterir. Çünkü yeni yıldız yapacak gaz rezarvuarı yoktur ve yıldızları yaşamlarının sonuna gelip sönük kırmızı devlere dönüşürler.
Dünya Hangi Galakside?
Dünya’nın içinde bulunduğu galaksi Samanyolu Galaksisi’dir. Hatta, Dünyamızın da içinde bulunduğu galaksi kırmızı bir gök ada. Ancak bilim insanları, Samanyolu Galaksisi’nin kırmızı bir gök adaya göre çok parlak olduğuna, ancak diğer galaksilere kıyasla biraz soluk olduğunu söylüyor. Genel olarak, Samanyolu'ndan gelen ışık standart bir akkor ampulün rengine çok yakın ve insan gözünün beyaz olarak algıladığı aralıkta.
Dünya’ya En Yakın Galaksi Nedir?
Dünya’nın Samanyolu Galaksisi’ndeki konumuna göre en yakın galaksi Büyük Köpek Cüce Gök Adasıdır. Aynı zamanda Samanyolu Galaksisi’ne de en yakın galaksi olarak kabul edilen Büyük Köpek Cüce Gök Adası, Dünya’ya sadece 25.000, Samanyolu’nun merkezine ise 42.000 ışık yılı uzaklıktadır. Andromeda Galaksisi değil yani!
Evrendeki En Büyük Galaksi Nedir?
Evrendeki en büyük galaksi, 3,5 milyar ışık yılı uzaklığındaki Alcyoneus Gök Adasıdır. Bir devasa yapının bir ucundan diğer ucu 5 megaparsektir (16 milyon ışık yılı). Alcyoneus, Two-metre Sky Survey araştırmasında Düşük Frekans Dizisi (LOFAR) teleskobu kullanılarak bulundu ve Şubat 2022’de yayımlanan bir makalede rapor edildi.
Evrendeki En Küçük Galaksi Nedir?
Evrendeki en küçük galaksi, yaklaşık 34 parsek (110,893 ışık yılı) ışık yayma çapıyla cüce galaksi Segue 2’dir. Segue 2, Samanyolu’nun uydu gök adalarından biridir ve bize 110.000 ışık yılı uzaklıktadır. Segue 2’nin ismi, evrenin üç boyutlu haritasını çıkarmak için yapılan Sloan Dijital Gökyüzü Araştırması (SEGUE) esnasında bulunmasından gelir.
Evrendeki En Eski Galaksi Nedir?
Evrendeki en eski galaksi, Büyük Patlama’dan 400 milyon yıl sonra oluşmuş GLASS-z12 gök adasıdır. Temmuz 2022’de James Webb Uzay Teleskobu tarafından keşfedilen bu galaksinin yaşı 13,76 milyar yıldır. GLASS-z12 bize normalde 13,6 milyar ışık yılı uzaklıkta ancak evrenin genişlemesi nedeniyle şimdiki mesafesinin 33,2 milyar ışık yılı.
Evrendeki En Genç Galaksi Nedir?
Evrendeki bütün galaksiler neredeyse aynı anda oluştuğu için evrendeki en genç galaksinin hangisi olduğu şimdilik kesin değil. Geçmişte Hubble Uzay Teleskobu tarafından keşfedilen I Zwicky 18 isimli bir galaksinin 500 milyon yıl yaşında olduğu düşünülmüştü. Ancak sonraki gözlemlerde bu galakside sönük yıldızlar keşfedildi. Bu da Zwicky’nin diğer galaksiler gibi aynı anda oluştuğu ihtimalini yükseltti.
Evrendeki En Uzak Galaksi Nedir?
Gözlemlenebilir evrendeki en uzak galaksi, Dünya’dan 13,463 milyar ışık yılı uzaklığı ile HD 1 gök adasıdır. Ancak evrenin genişlemesini hesaba kattığımızda bu gezegenin bize şimdiki uzaklığı 33,288 milyar ışık yılıdır. Nisan 2022’de keşfedilen bu galaksinin ayrıca Büyük Patlama’dan sonra oluşmuş en erken galaksilerden biri olduğu da düşünülüyor.
Galaksiler hakkında bu inanılmaz bilgileri sizinle paylaştığım için çok mutluyum. Biri size sormasa bile galaksi nedir diye konuyu açıp bu akıl almaz bilgileri insanlarla doyasıya paylaşmanız dileğiyle!
